Homo sapiens, the Wijze Mens?
(Gepubliceerd in de krant Amigoe op 29 januari 2025)
De verspreiding van de moderne mens over de wereld
Momenteel wordt de aarde bevolkt door de moderne mens ook wel homo sapiens genoemd. Homo sapiens betekent “de wijze mens”. Of we wel zo wijs zijn is overigens nog maar de vraag. Maar daarover meer in het onderstaande. Een andere tak van de mensachtigen ontwikkelde zich tot de Neanderthaler. De Neanderthaler ontstond zo’n 400.000 jaar geleden. De Neanderthaler leefde in Europa en delen van Azië.
De moderne mens en de Neanderthaler waren jagers en verzamelden vruchten en wortels om te eten. De moderne mens is ongeveer 60 á 50 duizend jaar geleden vanuit Afrika naar Europa en Azië geëmigreerd en uiteindelijk naar Amerika. Dit gebeurde in verschillende golven. In Europa en Azië leefden toen de Neanderthalers. De Neanderthalers waren iets kleiner dan de moderne mens maar wel zwaarder gebouwd. De Neanderthalers hebben twee of meer ijstijden overleefd. Hun lichaamsbouw was aangepast aan een koud klimaat.
Uitsterven van de Neanderthalers
De Neanderthalers stierven uit zo’n 40.000 jaar geleden. Dat is 10 á 20 duizend jaar na de aankomst van de moderne mens. Dat de moderne mens en de Neanderthaler elkaar hebben ontmoet is vrijwel zeker. Tussen de 1% en 6% van onze genen zijn namelijk Neanderthalergenen. Als oorzaken van het uitsterven van de Neanderthalers werd voorheen gedacht aan ziektes meegebracht door de moderne mens of competitie tussen de moderne mens en de Neanderthaler. Vanaf ongeveer 40.000 jaar geleden werden Europa en Azië alleen bewoond door de moderne mens.
Recent DNA-onderzoek duidt overigens op een ander scenario. In dit scenario zijn als gevolg van snelle klimaatsveranderingen en zeer koude perioden zowel de moderne mens als de Neanderthaler uitgestorven in Europa. Een eerdere golf van de moderne mens was echter al vanuit Europa doorgetrokken naar andere delen van de wereld. Deze golf had zich echter wel al deels vermengd met de Neanderthaler en beschikte hierdoor over Neanderthalergenen die de moderne mens beschermden tegen bepaalde ziektes. Het is deze golf die later is teruggegaan naar Europa en Europa heeft bevolkt.
De cyclus van ijstijden
In het Europa van die tijd heerste een ijstijd. IJstijden komen regelmatig voor. Een ijstijd duurt zo’n 90.000 tot 100.000 jaar. Na een ijstijd komt een kortere warmere periode van zo’n 10.000 tot 20.000 jaar. Momenteel bevinden we ons overigens in zo’n warmere periode tussen twee ijstijden.
Deze cyclus van ijstijden, afgewisseld met warmere perioden, wordt veroorzaakt door de baan van de aarde, die soms iets meer, en soms iets minder elliptisch is, en door de wisselende stand van de aardas. Als de baan van de aarde iets uitrekt krijgt de aarde minder zon en wordt het kouder. De helling van de aardas is momenteel 23.5 graden maar schommelt tussen de 22 graden en 24 graden. Als de helling van de aardas minder wordt krijgen de hogere breedtegraden minder zon en wordt het daar kouder.
De laatste ijstijd heette het Weichselien en heeft zo’n 100.000 jaar geduurd. Gedurende deze ijstijd leefden in Europa de zogenaamde Megafauna. Dit waren grote zoogdieren zoals de mammoet, wolharige neushoorns, holenleeuwen en holenberen. Deze zoogdieren waren groter dan de vergelijkbare zoogdieren die nu leven.
Jacht op de mammoet
Uitsterven megafauna
Zo’n 10.000 tot 12.000 jaar geleden eindigde de Weichselien ijstijd. De warme periode, waarin we ons nu nog steeds bevinden, begon toen. Bij de overgang van de ijstijd naar de warmere periode hebben zich verschillende ontwikkelingen voorgedaan. In Europa en Azië nam de bevolking toe. In dezelfde periode is de megafauna grotendeels uitgestorven. In deze periode begon de mens zich voor het eerst toe te leggen op de landbouw. Dit wordt ook wel de Neolithische revolutie genoemd. In hoeverre een verband bestaat tussen deze ontwikkelingen is niet helemaal duidelijk. Het zou echter best kunnen zijn dat het uitsterven van de megafauna het gevolg was van een toenemende jacht op deze beesten door een groeiende bevolking.
In dit artikel hebben we gezien hoe de Neanderthalers uitstierven en de moderne mens de hele aarde bevolkte. Ook verdween de megafauna en begon de mens met landbouw. In het volgende artikel zullen we zien hoe de landbouw zich verder ontwikkelde en hoe rond 1750 de industriële revolutie in Engeland begon. Dit was ook het begin van de periode van klimaatsverandering waarin we ons nu bevinden.
4. Homo Sapiens, de Wijze Mens?