Een lichte huid, blauwe ogen en lichtgekleurde haren
(Gepubliceerd in de krant Amigoe op 17 december 2025)
Melanine
Het verhaal van onze huid, haren en ogen begint met een stofje dat bijna iedereen kent, maar waar we zelden bij stilstaan, namelijk melanine. Melanine is het pigment dat de kleur bepaalt van onze huid, ons haar en onze ogen. Het wordt gemaakt door speciale cellen, melanocyten. Melanine heeft een belangrijke taak namelijk bescherming tegen de zon. In gebieden met veel zonlicht werkt melanine als een natuurlijk schild dat ons DNA beschermt tegen de schadelijke effecten van ultraviolet licht. Hoe meer melanine je hebt, hoe donkerder je huid en hoe beter je beschermd bent tegen verbranding en huidkanker.
Waarom hadden de eerste mensen in Afrika een donkere huid?
De vroegste mensen, die in Afrika ontstonden, hadden allemaal een donkere huid. Dat was geen toeval. Onder de felle Afrikaanse zon was een donkere huid van levensbelang. Een donkere huid bood bescherming tegen het constante, intense zonlicht en ging dus verbranding en huidkanker tegen. Een donkere huid voorkwam ook dat het lichaam te veel folaat verloor. Folaat is de natuurlijke vorm van het synthetische foliumzuur. Folaat wordt ook wel vitamine B11 genoemd. Sterk Uv-licht kan folaat in het bloed afbreken. Folaat is een stof die essentieel is voor de ontwikkeling van hersenen en het ongeboren kind. Duizenden generaties lang bleef de donkere huid de beste bescherming in het warme Afrikaanse klimaat.
Van Afrika naar Europa
Maar rond 50.000 tot 60.000 jaar geleden begonnen kleine groepen mensen Afrika te verlaten. Ze volgden rivieren en kustlijnen, trokken door het Midden-Oosten en bereikten uiteindelijk Europa en Azië. De wereld die ze betraden was anders, namelijk kouder, bewolkter, en met veel minder direct zonlicht. In deze nieuwe omgeving had een donkere huid, die zonlicht weghield, niet langer een voordeel. Sterker nog, het kon zelfs een nadeel worden. Zonder voldoende Uv-licht kon het lichaam niet genoeg vitamine D aanmaken, een stof die nodig is voor gezonde botten en een goed immuunsysteem.
Een lichtere huidskleur
En zoals vaak in de evolutie gebeurde het onverwachte. Kleine toevallige veranderingen in het DNA, oftewel mutaties, begonnen langzaam het uiterlijk van deze mensen te veranderen. Ongeveer 40.000 jaar geleden verscheen een belangrijke verandering in een gen dat bekendstaat als SLC24A5. Deze mutatie zorgde ervoor dat minder melanine in de huid werd aangemaakt, en leidde tot een opvallend lichtere huidskleur. In de duizenden jaren daarna verspreidde deze verandering zich snel onder de Europese bevolking. Andere genen, zoals SLC45A2 en TYRP1, kregen eveneens kleine veranderingen die hetzelfde effect hadden namelijk minder pigment en een lichtere huid. Zo werd de blanke huid van de Europese mens geboren, niet in één generatie, maar langzaam, stukje bij beetje, over duizenden jaren heen.
Blonde haren in Europa
Terwijl de huid zich aanpaste aan het zwakke zonlicht, veranderden ook het haar en de ogen van kleur. Haarpigment bestaat uit twee soorten melanine namelijk eumelanine, dat zwart of bruin is, en pheomelanine, dat roodachtig is. Donker haar bevat veel eumelanine; blond haar bevat er weinig van. Ongeveer 10.000 tot 15.000 jaar geleden, waarschijnlijk in de streken rond de Oostzee en Scandinavië, ontstond een mutatie in het KITLG-gen die de pigmentproductie in het haar verminderde. Het resultaat was blond haar, dat zich langzaam verspreidde onder de bevolking van Noord-Europa. Dit is overigens een gen dat grotendeels recessief is. Wil je blonde haren krijgen dan moet je dit gen van beide ouders krijgen.
Rode haren in Europa
Nog eerder, misschien al 20.000 tot 50.000 jaar geleden, ontstond een andere opmerkelijke mutatie in het MC1R-gen. Dit gen bepaalt hoe het lichaam melanine omzet. Een kleine verandering in dit gen zorgde ervoor dat sommige mensen vooral pheomelanine aanmaakten in plaats van eumelanine. Hun haar kreeg daardoor een vurige, roodachtige kleur. Deze mutatie kwam voornamelijk voor in West- en Noord-Europa. Het gen voor rode haren is recessief. Je krijgt dus alleen rode haren als je het gen van beide ouders hebt gekregen.
Rood haar is het gevolg van een mutatie
Blond haar in Oceanië
Interessant genoeg is blond haar niet alleen in Europa ontstaan. Ook in Oceanië, met name op eilanden zoals de Salomonseilanden, Vanuatu, Fiji en delen van Papoea-Nieuw-Guinea, komen mensen voor met een opvallend natuurlijk blond haar, terwijl hun huid donkerbruin tot zwart is. Lange tijd dachten onderzoekers dat dit blonde haar het gevolg was van vermenging met Europeanen, maar genetisch onderzoek heeft laten zien dat dit niet klopt. Het bleek te gaan om een andere mutatie dan die bij Europeanen voorkomt. In deze eilandengroepen ontstond onafhankelijk een verandering in het TYRP1-gen. Dit is een gen dat ook betrokken is bij de productie van melanine in het haar. Deze mutatie verstoort de aanmaak van pigment, waardoor het haar lichtgeel tot goudblond wordt, zonder dat de huidkleur verandert. De mutatie is waarschijnlijk enkele duizenden jaren geleden ontstaan, ruim vóór Europees contact, en komt vandaag nog voor bij ongeveer 5 tot 10 procent van de bevolking op sommige eilanden. Het is een prachtig voorbeeld van convergente evolutie. Hetzelfde uiterlijke kenmerk, blond haar, is in twee verschillende delen van de wereld ontstaan, en door totaal verschillende genetische routes.
Blond haar in Oceanië en Europa staan los van elkaar
Hoe blond en rood haar zich hebben verspreid
Blond haar en ook rood haar komen relatief veel voor. Waarom blond en rood haar zo wijdverbreid werden, is nog altijd onderwerp van discussie. De meest waarschijnlijke verklaring is seksuele selectie. In kleine gemeenschappen, waar mensen elkaar goed kenden, vielen ongewone uiterlijke kenmerken op. Blond of rood haar kon de aandacht trekken, en als men die kenmerken aantrekkelijk vond, werden ze sneller doorgegeven aan de volgende generatie. Wat begon als een willekeurige mutatie werd zo een blijvend kenmerk van bepaalde bevolkingsgroepen.
Blauwe ogen
De veranderingen beperkten zich niet tot het haar. Ook de kleur van de ogen begon te variëren. In Afrika hadden vrijwel alle mensen donkere, bijna zwarte ogen, omdat er veel melanine in de iris zat. Maar rond 6.000 tot 10.000 jaar geleden, waarschijnlijk ergens rond de Zwarte Zee, ontstond een mutatie in een ander gen, HERC2, dat invloed had op het OCA2-gen. Deze verandering zorgde ervoor dat de productie van melanine in de iris sterk afnam. Voor het eerst keken mensen met blauwe ogen naar de wereld. Dit verschijnsel had tot dan toe niet bestaan. In het vorige artikel hebben we al gezien dat het gen voor blauwe ogen recessief is. Je hebt dus alleen blauwe ogen als je het gen voor blauwe ogen van beide ouders krijgt.
Waarom zijn blauwe ogen blauw?
Overigens hebben mensen met blauwe ogen geen blauw pigment in hun ogen. Dat ogen, waarin de iris minder melanine heeft, blauw lijken heeft dezelfde reden waarom de hemel blauw lijkt. Zonlicht is namelijk een mix van kleuren en blauw heeft een korte golflengte. Een korte golflengte verstrooit meer dan bijvoorbeeld rood, aan de andere kant van het spectrum, dat een langere golflengte heeft. Het gevolg van de grotere verstrooiing is de reden dat de hemel, maar ook blauwe ogen, blauw lijken.
Hoe lichtgekleurde ogen zich hebben verspreid
Ook deze verandering had weinig te maken met aanpassing aan het klimaat. Blauwe ogen boden geen duidelijk voordeel tegen kou of zonlicht. Toch verspreidde de mutatie zich snel. De verklaring ligt vermoedelijk opnieuw in aantrekkingskracht. Blauwe ogen waren zeldzaam en vielen op. In kleine gemeenschappen konden zulke verschillen leiden tot voorkeuren bij de partnerkeuze, waardoor het kenmerk generatie na generatie werd doorgegeven. Later ontstonden nog meer variaties. Mensen met toch nog een beetje melanine in hun iris kregen groene ogen, een mengeling van bruin pigment en de lichtverstrooiing van blauw. Zo ontstond een heel palet aan oogkleuren dat we vandaag nog kennen, van diepbruin tot ijsblauw, van warm amber tot smaragdgroen.
Onafhankelijke mutaties van lichte huid, blonde haren en blauwe ogen
Belangrijk is te beseffen dat de mutaties die een lichte huid, blonde haren en blauwe ogen veroorzaakten onafhankelijk van elkaar hebben plaatsgevonden en ook in verschillende perioden van de evolutie. Dit betekent dat deze mutaties onafhankelijk van elkaar overerven. Een donkergekleurd persoon met blauwe ogen is dus niet uitzonderlijk.
Blauwe ogen zijn niet verbonden aan een lichte huid of blonde haren
Evolutie
Wat deze evolutie zo bijzonder maakt, is dat ze laat zien hoe subtiel de wisselwerking is tussen omgeving, genen en gedrag. De mutaties zelf waren toevallig, maar de omstandigheden bepaalden of ze bleven bestaan. In Afrika zou een lichte huid gevaarlijk zijn geweest maar in bijvoorbeeld Scandinavië was ze juist nuttig. De natuur selecteerde niet op schoonheid, maar op overlevingskracht. En toen de overlevingsdruk afnam, namen menselijke voorkeuren het over, en werden schoonheid en zeldzaamheid nieuwe krachten in de evolutie.
In dit artikel zijn we ingegaan op mutaties die ons hielpen in een klimaat met minder zon. In het volgende artikel zullen twee mutaties aan de orde komen die bepaalde mensen of bevolkingsgroepen beschermen tegen malaria en HIV.
2. Een Lichte Huid, Blauwe Ogen en Lichtgekleurde Haren